Theo Somsen

Ter gelegenheid van het 80-jarig bestaan van het vrijzinnige kerkje aan de Deventerstraat schreef Theo Somsen, oud-voorzitter van de Vrijzinnige Geloofsgemeenschap, een brochure over de ontstaansgeschiedenis, en vooral over de wijze waarop de architect de symboliek van tal van bijbelse getallen verwerkte in het gebouw.

MODERNISME IN VAASSEN

Aan het eind van de negentiende eeuw ontstond in protestants Nederland een beweging die uitdrukking wilde geven aan de opgedane inzichten van het kritisch-historisch Bijbelonderzoek én aan de resultaten van met name de natuurwetenschappelijke ontwikkelingen. Die beweging kreeg de naam ‘modernisme’ en nam afstand van tal van gangbare theologische en, vooral tot dan toe gangbare, orthodoxe opvattingen. Het heeft even geduurd, voordat ook mensen in Vaassen zich daardoor aangesproken voelden en zich gingen organiseren.
Rond 1920 ontstond een Vaassense afdeling van de Nederlandse Protestanten Bond (NPB) en in 1933 een afdeling van de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden (VVH). Van de NPB kon iedereen lid worden, van de VVH alleen leden van de Nederlandse Hervormde Kerk. Alras vonden zij elkaar, werkten zij samen en hielden zij zondagse bijeenkomsten in de toneelzaal van café-restaurant Spoorzicht van Gerrit Jan de Boer (thans appartementcomplex De Leijenstein, hoek Jan Mulderstraat/Stationsstraat).

EEN EIGEN KERKGEBOUW

In 1934/1935 vatten beide organisaties het plan op een eigen kerkgebouw te realiseren. Met veel enthousiasme en acties (zoals een bazaar) om de benodigde gelden bijeen te brengen werd het plan gerealiseerd. Architect G.W. van den Beld uit Apeldoorn werd aangezocht, timmerman H. Herkert uit Vaassen nam het werk aan en de eveneens Vaassense G. de Wilde zorgde voor het metselwerk.
Zij realiseerden het gebouw voor ƒ 10.000, zodat op maandag 12 juli 1937 de eerste steen kon worden gelegd door Doris Kalff, dochter van ir. Gerard Kalff, directeur van de NV IJzergieterij Vulcanus te Vaassen en voorzitter van de Stichting Het Dorpshuis.

STICHTING HET DORPSHUIS

Op 20 mei 1935 werd de Stichting Het Dorpshuis notarieel opgericht, met als doel namens de NPB en VVH de bouw te realiseren én te exploiteren. Natuurlijk stond voorop dat het gebouw zou dienen voor de gezamenlijke vrijzinnige bijeenkomsten van NPB en VVH. Maar ook wilde men ruimte geven aan andere, culturele uitingen vanuit en voor de Vaassense dorpsgemeenschap.

De Stichtingsnaam ‘Het Dorpshuis’ werd daarom welbewust gekozen. Uit de stichtingsakte blijkt dit overduidelijk:

Artikel twee:
De stichting heeft ten doel het oprichten en exploiteeren van een Dorpshuis te Vaassen ter bevordering van het godsdienstig, zedelijk en maatschappelijk leven van de inwoners van Vaassen en omgeving en zulks in vrijzinnige geest. Het Dorpshuis verschaft gelegenheid tot het houden van godsdienstoefeningen, cathechisatie’s en Zondagschool aan de afdelingen Vaassen van Vrijzinnig Hervormden en van de Nederlandsche Protestantenbond, terwijl voorts aldaar cursussen, lezingen, concerten, jeugd- en andere bijeenkomsten kunnen worden gehouden die het Bestuur oorbaar acht.

Tegenwoordig zouden wij zeggen dat Vaassen toen al een ‘Kulturhus avant la
lettre’ bezat!

DE ARCHITECT EN ZIJN ONTWERPEN

Het ontwerp van het kerkgebouw in Vaassen is van de Apeldoornse architect G.W. van den Beld (1883-1960). Sinds 1912 ontwierp deze Gerardus Wilhelmus van den Beld onder andere bedrijfsgebouwen, villa’s en kerken. Ook verrichtte hij tal van verbouwingen en restauraties. Later zette hij het architectenbureau voort, samen
met zijn zoon C.M.B. van den Beld (1918-1992). Na het overlijden van zijn vader ging zoon Caspar Melchior Balthasar alleen verder tot 1988. Het bekendste bedrijfsgebouw in Apeldoorn van de hand van G.W. van den Beld is het kantoorgebouw van Talens.

In de Apeldoornse Parkenbuurt realiseerde Van den Beld voorts tal van monumentale villa’s, zoals Molleruslaan 17 (1915), Van Swietenlaan 8 en Prinsenlaan 10.

DE ARCHITECT EN ZIJN KERKEN

Van den Beld ontwierp in de jaren dertig van de twintigste eeuw ook een viertal kerken. Die kerken vertonen opvallend veel overeenkomsten: een expressionistische stijl (d.w.z. een stijl waarin de verbeelding en de eigen ideeën van de architect doorklinken) én met invloeden van de zogeheten Amsterdamse School (zoals geglazuurde tegels, glas-in-lood- of gebrandschilderde ramen, bakstenen en metselwerk). Hiernaast een foto van het kerkgebouw van de doopsgezinde gemeente, Paslaan 6/2. Na een brand werd deze kerk door zoon
C.M.B. van den Beld in 1986 herbouwd.

DE ARCHITECT EN ZIJN GESNEUVELDE ONTWERPEN

Architect G.W. van den Beld maakte een drietal (schets)ontwerpen voor het Vaas-
sense kerkje, die het echter allemaal niet hebben gehaald.

DE ARCHITECT EN ZIJN EINDRESULTAAT

In 1937 was het dan zover: het kerkgebouw staat er! Op de foto hieronder zien we achter het paard een glimp van B. Doeve. De man met het witte overhemd is Gerrit Jan de Boer (de uitbater van Spoorzicht). De twee kinderen zijn Herman Broekhuis en Gerrit Tamminga. De man met de stofjas is stukadoor Blom. Naast hem staan G. Haas, R. de Wilde en W. Veldhuis. Rechts (met de witte pet) staat H. Hekkert. De overige mannen, met witte stofjas en overall, zijn waarschijnlijk ingehuurde schilders en stukadoors.

De foto hieronder uit 1974 laat duidelijk zien dat het vrijzinnige kerkje zich lange tijd in een nogal lege omgeving bevond, met daarnaast de tuinderij van kweker Labberton.

Tegenover het vrijzinnige kerkje stond de villa Gruutmeule, waar de schrijfster Paula Gomes (1932-2013) woonde. Zij was familie van ir. J. van Achterberg, directeur van de Aluminium Industrie Vaassen en tevens lid van de VVH/NPB.
Dit pand is afgebroken en vervangen door de semi-bungalow van onze overburen op de hoek van de Jasmijnstraat.

DE SYMBOLIEK IN DE ARCHITECTUUR

In de archieven van de Stichting Het Dorpshuis en de VVH/NPB/VGV bevindt zich geen correspondentie waaruit zou kunnen blijken wat Van den Beld met zijn ontwerp en vormgeving tot uitdrukking heeft willen brengen.
Toch valt bij aandachtige beschouwing van het kerkgebouw en het interieur op dat de architect zich moeite heeft getroost getallen die in de bijbel veelvuldig voorkomen (en een symbolische betekenis hebben) te verwerken in de vormgeving van het huidige vrijzinnige kerkje in Vaassen. Ter illustratie, en zeker niet volledig:

Het getal 7
Zeven drukt in de bijbel de gedachte uit van volheid, totaliteit en compleetheid. (Denk bijvoorbeeld aan de schepping: God schiep alles in zes dagen en rustte op de zevende dag.)
In het gebouw is dit getal tot uitdrukking gebracht in:

• de voor- en achtergevel, die elk zeven glas-in-loodramen tellen (tijdens de verbouwing in 2015 is dit aan de achterkant doorbroken);
• de centrale lampengroep in de kerkzaal, bestaande uit zeven lampen.

Het getal 10
Tien staat in de Bijbelse getalsymboliek voor perfectie (denk bijvoorbeeld aan de tien geboden). In het gebouw is dit getal tot uitdrukking gebracht in:

• de zijgevels, die elk tien glas-in-loodramen tellen (tijdens de verbouwing in 2015 is dit aan de linkerzijde doorbroken);
• de tien vlakken waarin de balustrade van de galerij is verdeeld;
• de tien vlakken waarin de bovenste twee stralenkringen van de opgaande zon zijn verdeeld.

Het getal 40
Veertig is het getal dat staat voor het buitengewone en voor een lange,
maar afgeronde, voltooide tijd (denk aan het verblijf van veertig jaar en
veertig dagen in de woestijn van respectievelijk het volk Israël en Jezus).
In het gebouw is dit getal tot uitdrukking gebracht in de scharnierende
wand achter het liturgisch centrum, die is ingedeeld in veertig vakken.

Het getal 4
Het getal vier staat voor de hele bewoonde wereld en de uiteinden van de aarde (denk bijvoorbeeld aan de vier hoeken van de aarde waar vier engelen de vier winden vasthouden).
In het gebouw is dit getal op meerdere plaatsen zichtbaar:

• boven de scharnierende wand achter het liturgisch centrum, waar heel gestileerd de opgaande zon vorm is gegeven in vier kringen: het licht der wereld;
• de vier plafondlampen onder de galerij, bij de ingang;
• de vier (2 x 2) onderste glas-in-loodramen aan de voor- en achtergevel.

Het getal 3
Drie staat voor het beklemtonen van een gebeurtenis (denk bijvoorbeeld aan de opstanding na drie dagen en aan Petrus, die Jezus driemaal verloochende). In het gebouw is dit getal eveneens op meerdere plaatsen zichtbaar:

• de drie bovenste glas-in-loodramen aan de voor- en achtergevel;
• de drie lampengroepen in de kerkzaal;
• de verdeling van het plafond in drie segmenten met elk vier panelen;
• de tweemaal drie kleine raampjes in de toegangsdeuren van de hoofdingang.

Het getal 5
Vijf staat voor een bescheiden hoeveelheid, die toch meer dan voldoende blijkt te zijn. Denk bijvoorbeeld aan het verhaal over de vijf broden en de twee vissen. Ook schreef Mozes vijf boeken (de Pentateuch) en werden de tien geboden gebeiteld in twee stenen tafels met elk vijf geboden. In het gebouw is dit getal zichtbaar in de beide ‘psalmborden’ die elk vijf regels tellen en door de verdeling in tweeën mogelijk verwijzen naar de tien geboden (2 x 5).

Ook over de getallen 1, 2 en 12 zou het een en ander gezegd kunnen worden, evenals over de combinatie van een aantal van de reeds genoemde Bijbelse getallen (zoals de combinatie 2 + 2 + 3 van de glas-in-loodramen in de voor- en achtergevel: 7).

Maar wat overblijft is dit: het kan haast niet anders of architect G.W. van den Beld móét zich wel hebben laten inspireren en stimuleren bij zijn ontwerp door de symboliek van de bijbelse getallen, die eveneens zichtbaar is in de drie andere kerkgebouwen die op zijn naam staan!

LATERE VERANDERINGEN

In de afgelopen tachtig jaar heeft het kerkgebouw een aantal veranderingen ondergaan. Vermeldenswaard zijn de volgende:

• 1988: Vervanging van het oorspronkelijke harmonium door een pijporgel, gemaakt door Ties de Boer uit ’t Harde. Koopsom: 5000 gulden.
• 1997: Een kraan vervangt het torentje na stormschade.
• 2010: Opknappen (schilderen en herinrichten) van het interieur.
• 2010: Vervanging kansel in het kader van de herinrichting van het interieur.
• 2015: Uitbreiding aanbouw (vergroting van de facilitaire ruimtes: toilet en keuken).
• 2017: Vervanging stoelen.

VAASSENS ‘KULTURHUS AVANT LA LETTRE’

Een kenmerk van vrijzinnige protestanten is dat zij een open oog hebben voor de ontwikkeling op tal van gebieden en die ontwikkelingen ook een plaats willen geven in de vormgeving van hun activiteiten. Dat nu is heel herkenbaar in de tach
tigjarige geschiedenis van hen in Vaassen.
Het begon al, toen de VVH/NPB Vaassen liet kennismaken met de nieuwere godsdienstige inzichten van het modernisme. Inzichten die werden doorgegeven in de zondagse vieringen, in het jeugdwerk en de Vrijzinnig Hervormde Vrouwenvereniging. Gaandeweg werden daarnaast ook activiteiten ontplooid op het gebied van kunst en cultuur: zondagmiddagconcertjes, cursussen, lezingen en filmavonden.
Het is dan ook niet verrassend dat de burgemeester van Epe, ir. Hans van der Hoeve, op 11 september 2015, ter gelegenheid van de feestelijke ingebruikneming van de uitbreiding van ons kerkgebouw, dit een Kulturhus avant la lettre noemde!

En inderdaad, want naast de vieringen op zondag kunnen ook die activiteiten mensen verrijken en troosten. Het zijn allemaal slijpstenen voor de geest en inspiratiebronnen, die kunnen bijdragen aan het vormgeven van een hoogsteigen, onafhankelijke en persoonlijke levenshouding. En wat blijkt? Deze culturele activiteiten trekken ook tal van bezoekers die geen binding hebben met de VGV!

FOTO’S

Hans Berkhoff, Nel Bohré, Frans Schumacher, Wim van ’t Einde, José van der
Meer, Museum Coda Apeldoorn, Stadsarchief Zutphen, Streekarchief Epe en Theo Somsen.
De foto van architect G.W. van den Beld op bladzijde 40 mochten wij ontvangen van zijn kleindochter, mevrouw Anne Margriet Dijkstra-van den Beld, waarvoor hartelijk dank!

BROCHURE

De brochure Het intiemste kerkje van Vaassen: 1937-2017 (uitgegeven in eigen beheer) omvat 32 pagina’s en is rijk voorzien van foto’s.
Te bestellen voor € 5,00 via: info@vrijzinnigvaassen.nl

Ter afsluiting van dit artikel nog een mooie illustratie van de zeven ramen aan de voorgevel.