Jan Paasman

Ooit was fotograferen een echt vak en was een fotograaf iemand van aanzien. Dat waren nog eens tijden… Dat aanzien was niet geheel ten onrechte, want de fotograaf moest veelzijdig zijn: verstand hebben van techniek, van lenzen, van licht. Een fotograaf moest met mensen kunnen omgaan en bereid zijn zware apparatuur mee te zeulen. Camera en toebehoren waren vele malen zwaarder dan een iPad of modern cameraatje. In de tijd van bijgaande foto’s moest voor elke opname een gevoelige glasplaat¹) in de platencamera worden geplaatst. Alleen al zo’n glasplaat woog een veelvoud van een sensor in een digitale camera. Voor een belangrijke opname werden misschien twee opnames gemaakt. Onbedoeld bewegen van camera of modellen, als gevolg van een lange belichtingstijd, leverde een mislukte foto op.

Beide afgebeelde fotografen hebben daarom hun camera op een statief staan, de ene op een eenpoot, de andere op een driepoot. Ook niet iets om altijd bij je te hebben. En de fotograaf moest geld hebben: fotograferen was een dure liefhebberij, slechts voor weinigen weggelegd.

Omstreeks 1900 waren in Epe Japie Scholten en Tiemen André Hooiberg actief, in Vaassen huisschilder Johan Franz Nienhaus, in Heerde gepensioneerd burgemeester J.J. van Heekeren, juwelier-klokkenmaker Frederik Kok en winkelier Adrianus van Haselen. De meesten waren amateur, enkelen semiprof. De enige fulltime beroepsfotograaf, voor zover bekend, die in deze omgeving foto’s maakte was August Vogt. Over hem later meer.

Enige tijd geleden kreeg ik in het Streekarchief twee foto’s onder ogen, die bij nadere beschouwing iets opmerkelijks hadden. Kijk maar eens zorgvuldig, voordat u verder leest.

Waar foto’s genomen zijn, probeer je voornamelijk uit te dokteren aan de hand van de afgebeelde huizen en straten.

Op foto 1 zijn links -achter de bomen- een paar stukjes te zien van een nog bestaand gebouw.

Op foto 2 is links een pand te zien dat nog bestaat en rechts een kruising met een zijweg die er tegenwoordig heel anders uitziet.

WANNEER?

Van enkele gebouwen weten we wanneer ze gebouwd of afgebroken zijn, en soms kunnen we aan de hand van bomen en struiken een ruwe schatting maken. Maar nauwkeuriger wordt het als we weten wie de afgebeelde personen zijn en hun geboortejaar.

WIE?

Wie waren de fotografen in onze omgeving? De bekendste is ‘Japie’ Scholten.
Jacobus Lubbertus Scholten werd op 16 januari 1865 geboren als tweede zoon van Lambertus Scholten (winkelier en wethouder) en Willemina Bijsterbosch. Japie nam in 1886 de boekwinkel aan de Hoofdstraat over van Gerrit Jan Buijs.
Behalve boeken en kantoorartikelen verkocht hij kaarten, foto’s, speelgoed, maar ook closetpapier en sigaren. Verder had hij een uitleenbibliotheek, een agentschap van diverse landelijke kranten, een bemiddelingsbureau voor kennismaking en voor grondaankoop.
Maar fotografie speelde een belangrijke rol in zijn leven. Aan hem hebben we diverse historisch waardevolle foto’s van Epe te danken. Nog jaren na zijn overlijden in 1954 deden geruchten de ronde dat Japie ook naaktfoto’s had gemaakt, maar die heb ik (helaas) nooit gevonden. Mogelijk ging het om foto’s van mensen in badpak in zwembad De Wijerd, waarvan Japie bestuurslid was. Japie is zonder twijfel de fotograaf links op de bovenste foto.

Het kostte meer moeite om vast te stellen wie de andere fotograaf is, maar dankzij een in Frankrijk wonende achterachterkleindochter van de zuster van de fotograaf mogen we concluderen dat het Tiemen André Hooiberg is, met snor en bolhoedje. Hij was een kleinzoon van Tiemen Hooiberg, de grondlegger van Drukkerij Hooiberg.
Tiemen junior, die in 1900 met zijn broer de drukkerij overnam, fotografeerde zelf, maar handelde ook in foto-apparatuur.²) Een aantal van zijn originele glasplaten, die in het Streekarchief worden bewaard, getuigt van technisch, artistiek en cultuurhistorisch inzicht.

WIE NOG MEER?

Wie zijn de andere personen op de foto’s? Japie Scholten had een vier jaar oudere broer Gerrit. Deze zien we vol trots staan voor de kruideniers- en bakkerswinkel, die hij van zijn vader overnam. Aannemelijk is dat we verder diens vrouw Jeannette Catharina Westerink en dochtertje Willemina zien met een vriendin. De andere mannen, allebei met een mand onder de arm, zijn onmiskenbaar bedienden van de winkel. Overigens had Willemina (later) een aangetrouwde oom Richard Kerkhoven, die ook beroepsfotograaf was. Ome Ries, zoals hij genoemd werd, was schilder, fotograaf en wethouder in Apeldoorn. Omdat zijn broer Herman Helmert in Epe hoofd van de School met de Bijbel was, kwam Ries wel in Epe, waar hij enige fraaie stereofoto’s gemaakt heeft.³) De oude man rechts op de foto zal Gerrit Jan Westerink zijn: het mooie huis is zijn woning en Gerrit Scholten is zijn schoonzoon.

WANNEER?

Gerrit Jan Westerink is geboren in 1827, Gerrit Scholten in 1861, Japie in 1865, Tiemen Hooiberg in 1870 en Willemina in 1899. Leeftijden schatten vind ik moeilijk (mijzelf schat ik steeds te jong in…), maar als Willemina, het grootste meisje op de foto, acht jaar is, dan zou de foto van 1907 moeten zijn. In dat geval is Westerink 80 jaar, Japie Scholten 42 en Tiemen Hooiberg 37. Wie het beter weet, mag het zeggen.

TOT SLOT

August Frederik Wilhelm Vogt (Amsterdam, 8 januari 1871) zwierf door het hele land om foto’s te maken, die hij verkocht aan ansichtkaartenuitgeverij Nauta in Velsen, diverse weekbladen en de ANWB. Aanvankelijk reisde hij per trein en per fiets, later had hij een bakfiets met hulpmotor. In 1903, 1906 en 1910 bezocht hij onze omgeving, waar hij uitstekende foto’s maakte, met name van Vaassen, Emst, Epe, Heerde en Veessen. Toen hij in 1902 tijdelijk in Apeldoorn woonde, zal hij kennisgemaakt hebben met Richard Kerkhoven. Ook Vogt maakte namelijk stereofoto’s. Op bijgaande uitvergroting zien we dat Japie Scholten (met pet) even voor zijn boekwinkel kwam poseren toen zijn collega Vogt deze foto van de Hoofdstraat maakte.

BRONNEN

• Streekarchief Epe, Hattem en Heerde
• Fotoarchief Apeldoorn
• Herman Koopmans

NOTEN

1. Vergelijkbaar met een sensor, maar dan van glas en van 6×9 cm tot wel 18×24 cm groot.
2. In 2018 is het 140 jaar geleden dat de familie Hooiberg uit Leiden naar Epe kwam. We hopen hier een artikel aan te wijden.
3. In eigendom van Herman Koopmans te Epe.