Mooie lezing en excursie

Gert van den Esschert

De Veluwe heeft een uniek stelsel van gegraven sprengen en natuurlijke beken. Vaak gaat het om een sprengkop, waarvan de waterafvoer gedeeltelijk samenvalt met een natuurlijke beek. Het is vrijwel de enige regio in heel Europa waar dit type sprengbeken met hun prachtige sprengkoppen te vinden is. Het water dreef ooit bijna 200 molens aan voor de verwerking of productie van onder meer graan, koper en papier. De gemeente Epe mag trots zijn op de aanwezigheid van sprengen en beken; ze was ooit de gemeente met het grootste aantal watermolens op de Veluwe.

Ondanks het slechte weer hebben op 23 februari jl. toch nog zo’n vijftig personen de moeite genomen om in het Kulturhus EGW de lezing over de Eper en Heerder sprengen bij te wonen. De heer Adri Hottinga van de Bekenstichting hield aan de hand van een powerpointpresentatie een boeiend verhaal.

Bijna alle sprengen zijn tussen 1600 en 1800 gegraven om de watermolens aan te drijven. In de gemeente Epe stonden graanmolens, maar ook kopermolens voor het pletten van koper tot platen voor de VOC-schepen. De papiermolens vormden de belangrijkste tak van nijverheid op de Veluwe. Het sprengenwater werd gebruikt om het waterrad aan te drijven, maar ook om het papier schoon te krijgen. Aan het einde van de negentiende eeuw werden de papiermolens omgebouwd tot wasserijen. Momenteel gebruikt de familie Bagerman in Heerde nog beekwater voor haar wasserij.

Cultuurhistorisch, maar zeker ook ecologisch, zijn de sprengen en beken van grote waarde voor het Veluws landschap. In verschillende beken leven planten- en diersoorten die afhankelijk zijn van het specifieke beekmilieu, met een vrijwel constante watertemperatuur van 8 graden Celsius. Naast de bekende ijsvogels broeden in Epe ook grote gele kwikstaarten, die weer afhankelijk zijn van de aanwezigheid van de larven van steenvliegen. Interessante plantensoorten zijn het goudveil, voor zijn groeiplaats afhankelijk van kwelwater, en de varensoort dubbelloof, die in het natte talud van de beek groeit.
In de Motketel bij Vaassen treffen we het mijtertje aan, een paddenstoeltje dat groeit in de bladresten in de beek.
In het vroege voorjaar kunnen we in enkele relatief natuurlijke sprengbeken met een goede waterkwaliteit de beekprik aantreffen, waarvan de larve zeven jaar in de modder leeft en in het volwassen stadium slechts zes weken leeft, c.q. de tijd heeft om zich voort te planten.

Vanuit recreatief oogpunt zijn de sprengen en beken vooral belangrijk voor het toerisme in de gemeenten Epe en Heerde. Er zijn meerdere wandelpaden opgenomen in bekenpadgidsen; ook een aantal klompenpaden loopt langs de beken. De wandelingen in de Motketel en in de omgeving van de Cannenburch in Vaassen zijn wel het meest bekend.

Aan de excursie op zaterdagmiddag 11 maart 2017 deden 21 personen mee. Adri Hottinga werd nu bijgestaan door Ben Bolt. De tocht bracht ons naar een minder bekend gebied langs de Noordelijke Horsthoekerbeek. De Horsthoekerbeken bestaan uit drie sprengbeken: de Zuidelijke, Middelste en Noordelijke Horsthoekerbeek. Vanaf de parkeerplaats bij de begraafplaats Engelmanskamp te Heerde werd gewandeld in het gemeentebos van Heerde naar de sprengkoppen aan de oostzijde van de Renderklippen. Bij een van de sprengkoppen bevindt zich een bewoonde dassenburcht. De gemeente Heerde heeft deze winter Amerikaanse eiken op de beekwallen gekapt. Voor het beekmilieu is het beter dat nog meer bomen gekapt worden. Immers, eeuwen geleden zijn de sprengen in open heidelandschappen gegraven en voor veel plant- en diersoorten van dit specifieke milieu is een open landschap te prefereren boven een beschaduwd beekmilieu.

Tijdens de wandeling kwamen de volgende onderwerpen aan bod: ontstaan van sprengen en beken, waar komt het water vandaan, hoe oud is het water, cultuurhistorische en ecologische waarden en bosbeheer. Zorgelijk is het dat door de aanleg van het zwijnenkerend raster door de gemeente Epe de wilde varkens zich meer en meer ophouden in de sprengen en daar grote schade aanrichten. Met name de wallenkanten moeten het ontgelden, met alle gevolgen van dien. Nabij de Noordelijke Horsthoekerbeek hangt een varkensvoercontainer in een van de bomen met een tijdklok. Men hoopt zo de varkens te lokken om ze vervolgens af te schieten. Kortom, we hebben deze middag bij zeer gunstige weersomstandigheden kunnen genieten van een prachtige tocht. Met dank aan de Bekenstichting!

Foto’s: Aline van Dam