BRAND VAN EEN BOERDERIJ MET EEN GODSDIENSTLOKAAL IN GORTEL IN 1887

GERRIT KOUWENHOVEN

IN GORTEL BRANDT EEN HUIS MET GODSDIENSTLOKAAL AF

Martijn Horst noemt in zijn interessante boek van 2016 De buurtschappen van Gortel en Niersen een kamer bij de landbouwer D. v.d. B. die gebruikt werd om godsdienstoefeningen te houden.¹) De boerderij met godsdienstlokaal brandde in 1887 af, zoals Horst ontdekt had aan de hand van onderstaand krantenartikel (Nieuws van den Dag, 22 december 1887 ).²)

Dit was een prachtige vondst die overigens ook al te vinden was in het boek Getuigen in Gortel: 125 jaar school Het Mosterdzaadje van G. Roos uit 2016, maar er wordt daar verder helemaal niet op ingegaan.³) Het lijkt wel of de schrijver er geen raad mee weet. In dat boek lijkt het georganiseerde godsdienstige leven in Gortel pas na deze brand te beginnen, maar je kunt dus eigenlijk ook stellen dat in tijdsvolgorde die start juist het gevolg kan zijn geweest van het wegvallen van dit lokaal, zoals Horst ook opmerkt. In een eindnoot geeft Horst aan dat D. v.d. B. logischerwijze Van de Beek zou kunnen zijn, maar daarvan vond hij niemand met de voorletter D. Hij kon daarom niet aangeven waar deze boerderij stond.
Als we op de onvolprezen site www.delpher.nl iets verder kijken, vinden we het volgende artikel over dezelfde brand op 18 december 1887 (Apeldoornsche Courant, 24 december 1887)⁴).

Hier lezen we dus dat de bewoner D. van den Berg heette (en niet Van de Beek), en met dit gegeven kunnen we opnieuw en meer gericht zoeken. We vinden slechts één D. van den Berg in de gehele gemeente Epe in het bevolkingsregister, namelijk Derk (ook wel Dirk gespeld) van den Berg, geboren 17 juni 1832 te Epe, dagloner, wonend in Gortel.⁵) Daarmee hebben we een aanknopingspunt met afdoende mogelijkheden om verder te zoeken. Derk van den Berg was blijkens het kadaster landbouwer en eigenaar van één huis: sectie Q 87 met schaapskooi en schuur, en daarmee kunnen we wel vaststellen dat dit het huis is dat hij bewoonde en dat afbrandde in 1887, want er staat ook nog bij dat het huis in ‘dienstjaar’ ⁶) 1889 is herbouwd.⁷)

Op de kaart van de kadastrale atlas van 1832 kunnen we het huis Q 87 terugvinden. Het moest toen jaarlijks ƒ 21 onroerendgoedbelasting opbrengen en was daarmee een van de twee duurste huizen van Gortel. Het lag op de plek van het huidige adres Gortelseweg 82. Verder bezat Derk in zijn tijd vijf percelen bouwland, een perceel heide en een perceel hakhout, alles bij elkaar groot 3 ha, 24 a, 88 ca. Derk bewoonde het huis met zijn echtgenote Everdina Wilhelmina Weterkamp, geboren op 1 juli 1831 te Epe, met wie hij op 4 maart 1871 in Epe trouwde toen zij beiden al niet meer piepjong waren, namelijk 38 en 39 jaar oud.

DRIE VOORGAANDE GENERATIES EIGENAREN VAN HET HUIS

Twee dagen na zijn huwelijk kocht Derk het huis en alle grond van zijn ouders voor ƒ 900. Het geld werd hem voorgeschoten door zijn ouders tegen een rente van 4,5%. Hij zou de helft moeten aflossen een halfjaar na het overlijden van een van beiden, en de andere helft een halfjaar na het overlijden van de laatste. Zijn ouders – Gerrit van den Berg (1790-1878) en Weijme van Straten (1797-1878) – hadden bij hun overlijden geen beroep; in 1855 waren zij ‘landlieden’. Zij hadden het huis geërfd van haar ouders, Hendrik van Straten, ‘herbergier’, en Steventje Hulshof. De herbergier Hendrik is overleden op 2 december 1836 in het huis, toen genummerd 345, in Gortel en werd ‘tapper’ genoemd. Men wist in 1871 verder niet hoe die twee aan het huis waren gekomen.⁸)
Dat kunnen wij nu echter wel simpel achterhalen dankzij de goed toegankelijk gemaakte protocollen van bezwaar: Hendrik had het geërfd van zijn ouders, Jan Jansen van Straaten, (overleden 21 januari 1812 in de gemeente Epe, ‘oud om de 94 jaar’, geboren te Alkmaar, ‘tapper’), en Weijme Jurriëns. Dit echtpaar had het huis gekocht in 1791. Het was toen een herberg en heette Het Jagertje. Deze naam heeft dr. D. Otten niet gesignaleerd en dus ook niet in zijn boekje Veldnamen en oude boerderijnamen in de gemeente Epe opgenomen. Fer Jantzen maakt in Ons agrarisch en industrieel verleden wel terecht melding van deze herberg Het Jagertje, en op het juiste adres.⁹)

NAZATEN VAN DERK VAN DEN BERG – DE KONINGIN KOOPT GORTEL

Bij aanvang van het kadaster in 1832 telde Gortel 21 huizen. Zoals gezegd was Het Jagertje een van de twee duurste huizen van Gortel. Het andere huis van ƒ 21 was eigendom van Johannes de Goeyen, papiermaker. Deze woonde overigens waarschijnlijk bij zijn papiermolen in Emst. Verder waren er vier van ƒ 15, twee van ƒ 9, zeven van ƒ 6 en zes van ƒ 3. Bij die laatste categorie moeten we ons een armzalige plaggenhut voorstellen.

Derk en Everdina van den Berg kregen één kind, een dochter Weijme, geboren 26 mei 1872 in Epe. Toen de dochter in 1895 met Aart Koetsier trouwde, bleef zij in eerste instantie met haar man bij haar ouders wonen. Voor de militaire dienst was Derk vrijgesteld, omdat een broer van hem ‘gepasporteerd’ was, wat wil zeggen dat zijn broer reeds had gediend. Hij liet in de periode 1880-1900 in het bevolkingsregister zijn godsdienstaanduiding ‘Nederlands Hervormd’ wijzigen in ‘geen’. Dat is opmerkelijk, want ik denk niet dat dit is omdat hij atheïstisch zou zijn geworden, maar ik vermoed eerder omdat hij in geen enkel bestaand kerkgenootschap zijn draai kon vinden. Derk overleed op 17 januari 1901. Zijn weduwe verkocht het huis en alle andere bezittingen in ‘dienstjaar’ 1908 aan koningin Wilhelmina die in die tijd zowat heel Gortel opkocht om het aan het kroondomein toe te voegen, zodat haar prins Hendrik lekker kon jagen. De weduwe Van den Berg overleed op 6 december 1916, tot haar dood stond ze te boek als hervormd. De dochter overleed op 23 maart 1945. Ze had met haar echtgenoot Aart Koetsier tien kinderen gekregen, onder wie drie tweelingen. Twee kinderen stierven jong. Tussen 1900 en 1920 werd de godsdienstaanduiding van het gezin Koetsier veranderd van ‘Nederlands Hervormd’ in ‘Gereformeerde Kerk’.

EEN STAPJE TERUG IN DE TIJD, RELIGIEUZE RICHTINGEN

Eind december 1857 werd de vrijzinnige dominee Worst predikant van de Grote Kerk van Epe, en daarmee werd die kerk ook vrijzinnig. Emst kreeg in 1866 zijn eigen hervormde kerkgebouw, maar eveneens met een vrijzinnige predikant. Als tegenbeweging werden twee afdelingen van landelijke evangelisatieverenigingen opgericht, namelijk een van de ‘Vrienden der Waarheid’, opgericht op 24 mei 1869.¹⁰) Op deze vereniging komen we later nog terug.

Verder werd in Emst in hetzelfde jaar 1869 een evangelisatie van de Nederlandse Evangelische Protestantse Vereniging opgericht, later Bethel genoemd. Die volgen we eerst. Evangelist Derk Meeuwenberg (1843) arriveerde op 23 juli 1869 in Emst. Gortel moet hij hebben leren kennen. Hij bouwde in Emst in 1874 een evangelisatielokaal met woning, genaamd Bethel. Evangelist Taanman opende zondagsscholen in het Eperbroek en in Niersen. Over Gortel horen we hem niet. Willem Wesseldijk, evangelist van de Nederlandse Evangelische Protestantse Vereniging, heeft van 1880 tot 1885 in Epe gewerkt.¹¹) ‘Op dinsdag en donderdag bezoeken broeder Meeuwenberg en ik tezamen een paar buitenwijken in de heide, die voor ons van weerszijden 1 en 1½ uur afstands gelegen zijn, maar moeten daarbij op lichte maanavonden kunnen rekenen. Des daags gaan wij aan de huizen der bewoners rond en ’s avonds spreken wij daar dan tezamen in Gortel bij een weduwe aan huis, of in het Eper veld in een lokaaltje. Te Gortel komt gewoonlijk de boerenwoning stampvol, in het Eperveld komen 50 tot 70 hoorders. In beide streken was het zeer woest en kwam vroeger niemand hen bezoeken. Broeder Meeuwenberg uit Emst was daar de eerste, die er rondging.’ Op zoek naar ‘de weduwe’ in Gortel bij wie in huis de evangelisten tussen 1880 en 1885 preekten, volgde ik de zes duurste huizen in Gortel uit het kadaster van 1832, op zoek naar een weduwe. Een ervan behoorde in 1880 toe aan Elisabet van Essen, weduwe van Jan Kroes die op 18 mei 1879 op 50-jarige leeftijd was overleden.¹²) Zelf overleed de weduwe Elisabet op 24 augustus 1888, tamelijk jong op 56-jarige leeftijd. Ze was dus een nog jonge weduwe in de jaren dat Wesseldijk actief was. De plek van haar huis, bij aanvang van het kadaster Q 157, was waar nu Gortelseweg 73 staat. Een andere weduwe met een huis was Grietje Mulder, vanaf 1877 weduwe van Hendrik Visch. Deze weduwe overleed reeds op 28 december 1882 op 71-jarige leeftijd – midden in de periode waarin Wesseldijk in Gortel kwam. Hij zou dat overlijden toch wel hebben vermeld, dunkt me. Ik ga er daarom van uit dat Elisabet van Essen de bedoelde weduwe was.
De gemeenschap van Gortel ging zich toen sterk maken voor een nieuw te bouwen af zonderlijke school, annex kerklokaal.

Het lijkt erop dat Gortel dus maar liefst twee huizen tegelijk had waar godsdienstoefeningen plaats vonden, namelijk bij Derk en bij Elisabet. Aangezien Wesseldijk een lokaal had ingericht bij Vels in Lohuizen met banken en een kachel, en in Gortel bij ‘een weduwe’ thuis evangeliseerde, denk ik niet dat hij dat ook nog eens tegelijkertijd bij Derk van den Berg heeft gedaan. Diens huis zou dan heel goed gebruikt kunnen zijn door die andere evangelisatie, de ‘Vrienden der Waarheid’. Deze vereniging met evangelist Van Veelo was ook actief in Gortel: ‘In de buurt Gortel gaan de Evangelisten geregeld om de vier weken voor en wordt er tevens catechisatie gehouden.’¹³) In 1887 was het door de brand afgelopen met Derks huis en lokaal, en bij de herbouw is er geen lokaal meer bij aangebouwd. De Vrienden der Waarheid gingen mee met de Doleantie, dat is de beweging die uitmondde in de Gereformeerde Kerk die in Epe in 1888 tot stand kwam. In zo’n geval was het gebruikelijk dat de evangelisaties van de Vrienden der Waarheid werden gestaakt.

Het voorafgaande kan als volgt worden samengevat. Het huis met godsdienstlokaal dat in 1887 afbrandde, was op dat moment van Derk van den Berg. De opa van moederskant was herbergier in hetzelfde huis; hij werd bij zijn overlijden in 1836 tapper genoemd. Diens vader, dus de overgrootvader van Derk, die in 1791 eigenaar werd van het huis, was ook tapper, en het huis droeg toen de naam Het Jagertje. Ergens tussen 1836 en 1887 is dus waarschijnlijk de gelagkamer van de herberg Het Jagertje omgevormd tot godsdienstlokaal. Na de brand is er een eenvoudige boerderij (nu Gortelseweg 82) zonder speciaal groot vertrek op dezelfde plek neergezet.
In 1888 werd de Gereformeerde Kerk in Epe gesticht. Ook in 1888 overleed de weduwe Elisabet van Essen bij wie ook godsdienstoefeningen aan huis werden gehouden. Gortel ijverde vervolgens voor het stichten van een afzonderlijk school- en kerkgebouw, het huidige Mosterdzaadje.

NOTEN

1. Martijn Horst, De buurtschappen van Gortel en Niersen, 2016, blz. 78.
2. Nieuws van den Dag, 22 december 1887.
3. G. Roos, Getuigen in Gortel: 125 jaar het Mosterdzaadje, 2015, blz. 14.
4. Apeldoornsche Courant, 24 december 1887.
5. Bevolkingsregister Epe, deel 15, blz. 82.
6. Het kadaster registreerde alles achteraf in een zogenaamd ‘dienstjaar’ dat meestal een jaar achterliep op het feit zelf.
7. Kadastrale legger Epe en Oene, artikel nummer 2855.
8. Notarieel Archief inventarisnummer 4518, aktenummer 5327, 6 maart 1871.
9. C. Stork, F.Ph. Jantzen, G. Kouwenhoven en A. Schurink. Ons agrarisch en industrieel verle den, blz. 79.
10. A. Vreugdenhil, Van kapel naar kerk, blz. 22 e.v. A. Vreugdenhil, Gereformeerd in Epe van 1869 tot 1889.
11. D.J. Naerebout, Schetsen uit het leven van W. Wesseldijk, evangelist der N.E.P.V, 1914, blz. 64 e.v.
12. Kadastrale legger, artikel 3106.
13. Gedrukte landelijke Jaarverslagen van de Vereniging van Vrienden der Waarheid, 1883.

ILLUSTRATIES

Streekarchief Epe, Hattem en Heerde.